Η νουβέλα του Τζόζεφ Κόνραντ, μία από τις διασημότερες της βρετανικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα και όχι μόνο, η εμβληματική κατάβαση του ποταμού Κονγκό με ένα ατμόπλοιο επί αποικιοκρατίας, είναι ένα έργο σκοτεινό όσο δηλώνει ο τίτλος του και ακόμα περισσότερο βαθύ και δύσκολο σε νοήματα.
Έχοντας ο ίδιος παρόμοιες εμπειρίες (σε ηλικία 32 ετών διατέλεσε κυβερνήτης ατμόπλοιου βελγικής εταιρείας στον ποταμό Κονγκό), ο Κόνραντ μέσω του αφηγητή του βιβλίου Τσαρλς Μάρλοου περιγράφει τις πλέον σκληρές όψεις του ιμπεριαλισμού, και προχωρώντας ακόμα περισσότερο δίνει μια συνολική κριτική του δυτικού πολιτισμού και του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου όπως διαμορφώνονται στο ιστορικό πλαίσιο που αναδύεται μετά τον Διαφωτισμό.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Εν αρχή ην η ζούγκλα. Το πρώτο και βασικό στοιχείο που αναδεικνύεται μέσα από τις λέξεις του «Σκότους» είναι το περιβάλλον, η φύση σε μια όλο και πιο καθαρή της μορφή.
Ο Μάρλοου, σε ύστερο χρόνο από όταν έλαβαν χώρα τα γεγονότα του βιβλίου, διηγείται σε φίλους του την αποστολή που ανέλαβε ως καπετάνιος ατμόπλοιου μιας εμπορικής εταιρείας ελεφαντόδοντου να ταξιδέψει στο έσχατο σημείο του ποταμού Κονγκό.
Προχωρώντας στο ταξίδι του στην Αφρική, ο αφηγητής βλέπει και καταγράφει τις καταχρήσεις των δυτικών σε βάρος του τοπικού πληθυσμού με πρόσχημα τον εκπολιτισμό τους, εντός του δικτύου απόκτησης ελεφαντοστού που έχει στήσει η καπιταλιστική επέκταση των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων.
Παρόλα αυτά βρισκόμαστε ακόμα σε πρώιμο στάδιο και το μεγαλύτερο μέρος του περιβάλλοντος παραμένει απρόσβλητο από τις τεχνικές προσαρμογές του ανθρώπινου είδους, δημιουργώντας μια άμεση αντιδιαστολή του αστικού τοπίου με το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη όπως υφίσταται στην τότε Αφρική με ελάχιστες ανθρώπινες παρεμβάσεις.
Σε αυτό το πλαίσιο, τα στοιχεία της φύσης αναδεικνύονται αποκτώντας μια δική τους καθαρή υπόσταση, έως σημείου να προσλαμβάνονται ως ένας παντοδύναμος ζωντανός οργανισμός με απεριόριστη εξουσία εντός του οποίου διαδραματίζεται η κοινή μοίρα των ανθρώπινων όντων.
Μια κοινή μοίρα, η απόλυτη και τελική της μη ύπαρξης, την οποία δεν διστάζουν να επιβάλλουν ο ένας στον άλλο με την κάθε ευκαιρία, αντί να συνιστά συνεκτικό δεσμό.
Μάλιστα, όσο βαθύτερα προχωρά στον ποταμό το ατμόπλοιο και όσο πιο απειλητική ορθώνεται η ζούγκλα, αντίστοιχα πιο απειλητικές καθίστανται και οι διαθέσεις των «έλλογων» όντων που περιβάλλει.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, η αποστολή του Μάρλοου είναι να συναντήσει ένα παραστρατημένο ανώτερο στέλεχος της εταιρείας, που ενώ διακινείται παντού η φήμη για τις εντυπωσιακές του ικανότητες φαίνεται να έχει αποκλίνει από τους σκοπούς της επιχείρησης.
Φήμη που ο αφηγητής συναντά σε κάθε σημείο της κατάβασής του, αποδίδοντας σταδιακά αλλά σταθερά μυθικές διαστάσεις στο πρόσωπο που αφορά.
Και η συνάντηση στο φινάλε του έργου δεν θα απογοητεύσει καμία από τις ολοένα κλιμακούμενες περιγραφές που έχουν γίνει έως τότε.
Ο διοικητής του τελευταίου σταθμού στο έσχατο σημείο του ποταμού Κονγκό, ακριβώς στην καρδιά της ζούγκλας, ο θρυλικός κύριος Κουρτς, έχει κάνει χρήση της θέσης του και των ικανοτήτων του για να εγκαθιδρύσει μια δική του μορφή διοίκησης, με τον ίδιο φυσικά στην κορυφή της πυραμίδας.
Ένα μικρό προσωπικό βασίλειο που έχει θεμελιωθεί στις αρχές τις πειθούς και της ανθρώπινης ευφυίας, μέσω της χρήσης των οποίων όχι μόνο οι «απολίτιστοι» ιθαγενείς αλλά και οι καθόλα «κυρίαρχοι» Ευρωπαίοι απεσταλμένοι έχουν θέσει εαυτούς συνειδητά στην απόλυτη εξουσία του πνευματικού στελέχους της κοινότητας.
Ουσιαστικά ο Κουρτς δεν έχει κάνει τίποτα παραπάνω από το να οικειοποιηθεί τις μεθόδους του δυτικού πολιτισμού.
Μεταλαμπαδεύει «πολιτισμό», απλώς διέκρινε ότι αυτό τον θέτει σε προνομιακή θέση. Θεμελίωσε μια πνευματική υπεροχή που του δίνει τη δυνατότητα να παράσχει όραμα στους γύρω του, αλλά αυτό ενέχει το κόστος της εξουσίας να υποδουλώνονται αυτοί στην καθοδήγησή του. Και αξιοποιεί πλήρως την εξουσία αυτή, που γίνεται αυτοσκοπός.
Όπως ο δυτικός πολιτισμός μέσω του Διαφωτισμού κατέκτησε τις πιο ουμανιστικές αρχές μόνο και μόνο για να επιβάλλει την κυριαρχία του και να αξιοποιήσει αυτή την «πνευματική ανωτερότητα» για να δικαιολογήσει και να διευρύνει την άσκηση απόλυτης εξουσίας, εξουσίας δηλαδή ζωής και θανάτου, με τον ίδιο τρόπο ο Κουρτς ηγείται του προσωπικού του δικτύου.
Ο διευθυντής όμως έχει διαπράξει ύβρι. Έχει ξεπεράσει κατά πολύ τα όρια. Οικειοποιήθηκε τις αρχές αυτές για προσωπικό όφελος και μόνο, αγνόησε τους θεσπισμένους κανόνες που επιβάλουν άτυπα η εξουσία να ασκείται απρόσωπα, και την έχει κρατήσει όλη για τον εαυτό του χωρίς άλλους ωφελούμενους.
Οπότε πρέπει να εξοντωθεί.
Περίπου ογδόντα χρόνια μετά τη συγγραφή του έργου, ο Φράνσις Φορντ Κόπολα μας έδωσε μια άλλη ματιά της νουβέλας του Κόνραντ, σε αυτό που κατά την ταπεινή μου άποψη αποτελεί την κορυφαία σύμπραξη λογοτεχνίας-κινηματογράφου στη μέχρι σήμερα ιστορία και ίσως το κορυφαίο έργο του αμερικανικού σινεμά, το «Αποκάλυψη Τώρα».
Κάποιες δεκαετίες μετά το τέλος ουσιαστικά της αποικιοκρατίας, οι ΗΠΑ έχουν εισβάλει στο Βιετνάμ για να προστατεύσουν τους εκεί ιθαγενείς από τον «πολιτισμικό» κίνδυνο της διολίσθησης στον κομμουνισμό. Η εταιρεία είναι ο αμερικανικός στρατός, ο ποταμός Κονγκό είναι ο ποταμός Νανγκ, ο καπετάνιος Μάρλοου είναι ο λοχαγός (captain) Γουίλαρντ, αλλά ο Κουρτς παραμένει ο ίδιος.
Παρασημοφορημένος ανώτερος αξιωματικός του αμερικανικού στρατού με προοπτικές ανέλιξης έως και τη ηγεσία του, έχει αφήσει πίσω του τις δυνατότητες αυτές για να εγκαταστήσει το δικό του προσωπικό βασίλειο στα βάθη μιας άλλης ζούγκλας.
Δεν είναι μόνο αυτός όμως ο ίδιος. Παραμένουν αυτούσιες και οι βασικές συνθήκες. Οι «πολιτισμένοι» και οι «ιθαγενείς», η εξουσία και η εκμετάλλευση, ο εργαλειακός ορθολογισμός, το υπαρξιακό σκοτάδι και φυσικά ο θάνατος.
Και όπως λέει ο Κουρτς και στις δύο σκοπιές της ιστορίας, αφήνοντας την τελευταία του πνοή
The horror, the horror….
Πληροφορίες: Η καρδιά του σκότους, συγγραφέας Τζόζεφ Κόνραντ, εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Παπαθανασοπούλου Αλεξάνδρα, χρονολογία έκδοσης: Ιανουάριος 2008.
Αφήστε μια απάντηση