Η Λέα Ούπι (Lea Ypi) είναι 11 ετών και ζει στο Durres (Δυρράχιο), παραθαλάσσια πόλη της Αλβανίας. Τη μέρα εκείνη του Δεκέμβρη του 1990 επιστρέφοντας από το σχολείο, έπεσε πάνω σε μια μεγάλη, θορυβώδη πορεία. «Ελευθερία! Ελευθερία!» φώναζαν οι διαδηλωτές. «Ταραξίες» όπως θα έλεγε η δασκάλα τους, «Ιμπεριαλιστές και ρεβιζιονιστές. Χούλιγκανς!». Η Λέα δεν είχε ξαναδεί χούλιγκανς από κοντά. Φοβόταν. Στην απόγνωσή της επάνω, έτρεξε κι αγκάλιασε απ τα πόδια το μεγάλο άγαλμα του Στάλιν για να προστατευτεί.
Γιατί ζητούν όμως «Ελευθερία» αναρωτιέται η μικρή Λέα. Αφού είμαστε η πιο ελεύθερη χώρα στον κόσμο, σύμφωνα με τη δασκάλα. Μα και η ίδια ήταν ελεύθερη να επιλέξει, γυρνώντας από το σχολείο, ποιο δρομο θα πάρει για το σπίτι. Ελεύθερα αποφάσισε αν θα στρίψει αριστερά η δεξιά να πάρει το σύντομο ή το μακρύ δρόμο. Τί θέλουν τέλος πάντων αυτοί οι ταραξίες;
Το βιβλίο Ελεύθερη της Αλβανίδας συγγραφέα Λέα Ούπι κυκλοφόρησε το 2021 και προς το παρόν δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά (σ.σ Την ώρα που γραφόταν η κριτική δεν είχε μεταφραστεί στα ελληνικά). Είναι αυτοβιογραφικό και πραγματεύεται την καθεστωτική αλλαγή που συντελέστηκε στην Αλβανία το 1990 -91 όπως την έζησε η συγγραφέας. Το πρώτο μισό του βιβλίου μιλά για τη ζωή επί Χότζα, ενώ το δεύτερο μισό καλύπτει το διάστημα 1991 – 1997, έως την οικονομική κατάρρευση της χώρας με το σκάνδαλο των πυραμίδων και τον εμφύλιο που ακολούθησε.
Η Αλβανία του Χότζα παρουσιάζεται πολύ γλαφυρά μέσα από τα μάτια της μικρής Λέα και της οικογένειάς της, μιας οικογένειας αντιφρονούντων. Η μικρή Λέα λατρεύει το θείο Ενβέρ, συνεχώς ζητάει να βάλουν μια φωτογραφία του πάνω από την τηλεόραση όπως όλοι οι συμμαθητές της, και δεν καταλαβαίνει γιατί οι γονείς της κωλυσιεργούν. Στην Αλβανία του Χότζα όλοι έχουν ένα «βιογραφικό» όπου ελέγχονται συγγένειες, φιλίες, πολιτικά φρονήματα και αναλόγως βρίσκουν ή χάνουν δουλειά. Οι ουρές για τα τρόφιμα και τα διάφορα αγαθά είναι τεράστιες, ο ξάδερφος που «πήρε πτυχίο» σημαίνει ότι αποφυλακίστηκε, όταν η παράνομη κεραία της τηλεόρασης πιάνει διαφημίσεις από τις γύρω χώρες μαζεύονται όλοι να παρακολουθήσουν και ένα κουτάκι κοκακόλα είναι ένδειξη πλούτου και πέτρα σκανδάλου ανάμεσα στις οικογένειες.
Και μετά, ο Χότζα πέφτει και τα αγάλματα του Στάλιν ξηλώνονται. Το Κόμμα, αν και ακόμα ισχυρό, δεν είναι πια ΤΟ κόμμα, και σύντομα γίνονται εκλογές. Οι πράκτορες της Sigurimi δεν παρακολουθούν πια και οι άνθρωποι με «βιογραφικό» πολιτεύονται ελεύθερα. Ένας αέρας ελπίδας και αισιοδοξίας φυσά στη χώρα. Εμφανίζεται η ιδιωτική πρωτοβουλία, μαζί της και οι πρώτες απολύσεις -ή μάλλον, τα πρώτα structural reforms. Οι πρώτοι «ευκατάστατοι» εμφανίζονται στη γειτονιά ενώ η Αλβανία προσπαθεί να γίνει «like the rest of Europe». Αναπτύσσεται το τραπεζικό σύστημα, ο δανεισμός, οι επενδύσεις μέχρι που όλα γκρεμίζονται ξανά.
Μολονότι το βιβλίο δεν είναι σε καμία περίπτωση καθαρόαιμο ιστορικό αλλά ξεκάθαρα βιογραφικό και άρα εν πολλοίς υποκειμενικό, αποτέλεσε για μένα σημαντική πηγή γνώσης για την πολύπαθη δεκαετία του ‘90 σε μια χώρα πολύ κλειστή και διαφορετική από την υπόλοιπη Ανατολική Ευρώπη. Καθότι βιογραφικό, δεν μιλάει τόσο για τη «μεγάλη πολιτική» όσο για το πως αυτή βαραίνει πάνω στους ανθρώπους κι επηρεάζει τις ζωές τους, τα μικρά και μεγάλα δράματα της καθημερινότητας. Και φυσικά αποτέλεσε το έναυσμα για αρκετή.. Wikipedia όσον αφορά τα διάφορα γεγονότα που περιγράφει.
Από λογοτεχνικής άποψης θα έλεγα ότι το βιβλίο στέκεται με αξιοπρέπεια. Η συγγραφέας καταφέρνει να μην πέσει στην παγίδα της γραφικότητας, του μελοδραματισμού, του ‘ostalgie’ (νοσταλγία για τη ζωή στην Aνατολική Γερμανία) ή του αφορισμού του παρελθόντος όπως βλέπουμε καμιά φορά σε αντίστοιχες πραγμάτειες για το ανατολικό μπλοκ. Η κοινωνία της Αλβανίας περιγράφεται με αθωότητα και γερές δόσεις χιούμορ, χωρίς να χάνει το βιβλίο τη στιβαρότητά του. Το βιβλίο είναι γραμμένο ανάλαφρα αλλά με τρόπο που εμείς οι ενήλικες να μπορούμε να διαβάσουμε πίσω από τις σκέψεις του 11χρονου κοριτσιού και να καταλάβουμε όσα δεν μας λέει ρητά. Με συγκίνησε πολύ το κεφάλαιο που η πρωταγωνίστρια με τη γιαγιά της κατεβαίνουν στην Ελλάδα ώστε να αναζητήσουν, και γιατί όχι, να διεκδικήσουν, περιουσίες της οικογένειάς τους απο καιρό χαμένες (και καταπατημένες). Μου θύμισε λίγο την τύχη των περιουσιών των εβραίων της Θεσσαλονίκης και τέλειωσα το κεφάλαιο με ανάμεικτα συναισθήματα.
Ο τίτλος του βιβλίου επίσης, δεν είναι τυχαίος. Τι σημαίνει ελευθερία; Επί Χότζα, οι δάσκαλοι, οι πολιτικοί, το Κόμμα, η τηλεόραση, όλοι έλεγαν οτι η Αλβανία του Χότζα ήταν η πιο ελεύθερη χώρα στον κόσμο. Κι όμως τα αγάλματα κατέρρευσαν κάτω από τις ιαχές και τις εκκλήσεις για ελευθερία. Κι όταν έρχεται τελικά στη χώρα η ελεύθερη οικονομία, η ελευθερία του λόγου, οι ελεύθερες εκλογές, πόσο πιο ελεύθεροι είναι οι άνθρωποι από πριν; Σε αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει σε όλο το βιβλίο η Ούπι.
Συνολικά θα έλεγα ήταν ένα βιβλίο που με ικανοποίησε πολύ, κυρίως για τη ματιά του σε έναν κόσμο που δε γνώριζα, μου έμαθε πολλά χωρίς να αξιώνει δάφνες ιστοριογραφίας και χωρίς να πρέπει για χάρη της γνώσης να θυσιάσω την απόλαυση της ανάγνωσης. Πραγματικά ελπίζω να μεταφραστεί στα ελληνικά (σ.σ: Η ευχή έγινε πραγματικότητα!)
Πληροφορίες: Ελεύθερη: Μεγαλώνοντας στο Τέλος της Ιστορίας, συγγραφέας Λέα Ούπι ( Lea Ypi ), μετάφραση Αντώνης Καλοκύρης, επιμέλεια Μάριος Παρθένης Γαρδίκης, εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, ημερομηνία έκδοσης Δεκέμβριος 2022
Αφήστε μια απάντηση